Gihanekên Xwerû

Gihanek bi serê xwe ne xwediyê tu wateyê ne, lê peyvan, komek û hevokan bi hev ve girê didin, an jî peyvekê, komekê bi hevokekê ve girê didin. 

Hin daçek, hoker, lêker, cînavk, rengdêr û navdêr bi erkên gihanekî tên bikaranîn;

di yên xwerû û nexwerû de cih digirin û bi vî awayî dibin gihanek. 

Ji aliyê peyvsaziyê ve gihanek du beş in: Ên xwerû û yên nexwerû. 

Gihanekên xwerû ji yek hêmanan pêk  tên.  

Di zimanê nivîskî de gihanekên xwerû yên herî zêde têne bikaranîn ev in.

lê, an/yan, ango/yanî, de, heke/eger, heta/heya, jî, ka, ku, lewre/loma, ne, û...

Mînak:

an/yan
Pênûsa  sor  an  a  zer  bide min!
Pelê çirî  yan  ê neçirî,  ev  hemû yên  we ne. 

ango/yanî   
Ew bi  arsimê  ketiye  ango  pir serma  xwariye.
Ew bi  arsimeke giran  ketiye,  yanî  hê nexweş  e.    

de 
De  çi  dibe dibe,  em  ê  nameyekê jê  re binivîsin.
De  kê gotiye gotiye,  hûn ji xwe  re nekin xem.  

heke/eger  

Heke  wisa  be,  ez  ê  wî  bişînim  ba te.  

Eger ez wî bibînim, ez ê bibêjim.

heta/heya   
Heta  ku ez  bêm,  kalê derman xwaribû.
Heya  mirinê ew  ê  ji  wan  re bixebite.  

jî  
Min ji  wê re  lênûskek  anî,  lê te  jî  jê re  aniye.
Wan  jî  du  pênûs  dabûn  wê.    

ka   
Bila  hoste  were,  ka  em  pê  re çi peymanê çêdikin?
Ew ê  rojekê neçe  karê  xwe,  ka  em  jê  re  çi dibêjin!  

ku   
Ku erebeya  wî  hebûya,  dê we bibira bendava  mezin.
Em diçin sînemayê  ku  li  filmekî belgewarî temaşe bikin.  

lewre/loma 
Hûn  nehatine  alîkariya  wê,  lewre ew  ji  we xeyîdiye.
Wî ji  Gulê  re negotiye,  loma  neçûye  sînemayê.
Em ji wir  derketin,  lewre  wî  axaftina  xwe biriye.  

lê
Gulê çay  çêkiribû,  lê  wan venexwar.
Hûn  hatin  lê ew  bi  we  re nehatibû.
Ew dixebitîn,  lê  bê pere bûn.    

û  
Gul  û  Gulçîn çûn  bajêr.  

Wan bilêt kirîn  û  berê xwe dan lûnaparkê.