Mestûre Kurdistanî (1805-1845)
Le hemû xêlê jinan de niyekes hawşanim
Le jêr serwênekem de serê ke hêjay tac, Belam le zebrî zeman waqetî sîdewranim
Li ser jiyana Mestûre Xan, çend rêzik li bin peykerê wê wiha hatiye nivîsandin û dane nasîn: “Şair, nivîskar û destrengîna bi nav û deng ya Kurd Mah ŞerefXatûn, tê nasîn wekî Mestûre di sala 1805‟î zayînî li bajarê Sine hatiye dinya yê. Di zaroktiyê de danîne ber xwendinê û pê gihiştiye. Bûye zanayeke mezin, wêjevanek têgihiştî û helbestvaneke bi nav û deng. Mestûre di dîrok nivîsinê de yekemîn jin e di cîhanê de û her wiha yekemîn jina musulman e ku şerî‟et nivîsiye. Ew zanyar 43 sal jiyaye û di sala 1845'an de li bajarê Silêmaniyê çûye ber dilovaniya Xwedê.” Li gorî dîrokên li jor sê sal ferq di navbera bûyîn û koça Mestûrê de heye. Mah Şerefxanim Kurdistanî xêzana mîrê Erdelanê Xosro Xan bû. Bavê wê ji malbata Qadiriya bû, dayika wê ji malbata wezîrên Kurdistanê bû. Bavê Mestûrê, EbûlHesen beg bi xwe mirovekî xwendî û zane bû. Zêhin û zîrekiya keça xwe zû texmîn dike û wê dide xwendin.
Di sala 1834'an de Xosro xan bi nexweşiya kezebê di 30 saliya xwe de dimire. Sala 1847 gava desthilatdariya mirgehê dikeve destê Xosroxan Gurcî, Mestûre jî neçar dimîne koçber bibe, berê xwe bide ser bajarê mîrgeha Baban, bajarê Silêmaniyê. Di sala 1847 'an ew diçe ber dilovaniya Xwedê. Tirba wê li bajarê Silêmanîyê, goristana Girdî Seywan, li başûrê kumeyta Fatma Zuhra ye.
Piraniya helbestên Mestûrê bi zimanê Kurdî, zaravayê goranî hatine nivîsandin. Li gorî hinek çavkaniyan dîwana helbestên wê ji 20 hezar beytî pêk hatiye. Di wê demê de li welatên îslamê xwendin ji bo jinan tiştekî guneh dihat dîtin, diyarbûna dîrok nivîs û helbestvaneke jin tiştekê mezin bû. Mestûrê meznahiya xwe texmîn dikir, di helbesteke xwe de dinivîse:
“Serên me yên hêjayî tac in,
Di bin çarşefan de ne.”
Mah Şerefxanim gelek ji bavê xwe hez dikir. Di malê de tim porvekirî bû. Bavê wê ew serbest berdida. Bi xwe re dibire nêçîrê, bi xwe re dibir mêvaniyan. Bavê Mestûre xanimê derbarê dîroka herêmên Kurdan de serwext bû. Wî zanebûn û agahiyên xwe bi keça xwe re parve dikirin. Mestûre xanim ji agahiyên pirtûkan zêdetir ji agahiyên devokî sûd werdigirt. Dayika Mestûre carinan ji wê di xwest ku xwe bipêçe, lê bavê wê piştgiriya wê dikir û keça xwe delalî mezin dikir. Em bêjin mamostayê destpêkê yê Mestûre bavê wê EbûlHesen Beg e. EbûlHesen Beg mirovekî aştîxwaz bû. Hez ji xwendinê dikir. Lê bavê wî Mihemed axa hemû jiyana xwe di şeran de borandi bû. EbûlHesen beg ji bo agahî û dostaniyê pirî caran diçû pirtûkxaneya Mîrektiya Erdelan. Ev pirûkxaneya waliyê Sine bû. Kurê walî Xosro hemû wextê xwe di vê pirûkxaneyê de derbas dikir. Dostê EbûlHesen bû. Mestûre bi bavê xwe re diçû vê pirûkxaneyê. Hem guhdarî nîqaşên wan dikir, hem jî bi pirtûkan re mijûl dibû. Xosro der barê dîroka Îranê û ya giştî de ji bo Mestûre dibû çavkaniyeke dewlemend. Mestûre bi bavê xwe re bi siwarî diçû geştê û dîtina kelh û şûnwarên bav û kalan jî. Mestûre di siwariya hespan de şenge siwar jî bû. Mestûre di siwariya hespan de xwe ji kuran kêmtir nedidît. Nedixwest cihê jinê yê di civakê de hatî veqetandin bipejirîne. Di hemû geştan de Qubatên avmalî (xulam) bi wan re bû. Di geştên li ser kelehan de EbûlHesen der barê keleh û avakirina bajarê Sine û ser û serekên herêmê de Mestûre agahdar dikir. Ev agahî ji bo Mestûre dibû agahiyên dîrokî. Ji xwe bapîrê Mestûre di dîwana walî de wezîr bû. Malbata wê ji kevin de nav kar û barên bi rêvebirina Mîrektiya Erdelanê de xwedî cih û peywir bûn. Her wiha EbûlHesen beg zavayê Emanullah Xanê waliyê Sine bû. Kurê wî Xosro mirovekî zana bû. Di pirtûkxaneyê de bi ilim û wêjeyê re mijûl dibû.
Ev zanebûna xwe dida keçxala xwe Mestûre jî. Demek şûnde Xosro bû zavayê şahê Qacarê îranê û cîgirê bavê xwe. Êdî ji wî re jî digotin Xosro Xan. Her wiha birayê Xosro Xan Husên Qolîxan jî li ser wêje û helbestan eleqedar bû. Di mêvaniyek li pirtûkxaneyê de Mah ŞerefXatûn û kurxalê wê Husên Qolîxan dilketin hev. Hê wê demê Xosro kû carna jê re digotin mam Xosro ji Mah ŞerefXatûnê re digot: “MESTÛRE”. Di daweta XosroXan de Mah ŞerefXatûn Husên Qolîxan dildariya hev aşkera dikin. Piştî mirina Emanullah Xan kurê wî Xosro Xan bû waliyê Erdelanê. Kêşmekêşî di navbera Xosroxan û birayê wî de derketibûn. Digelek cihan de walitiya Xosro nedihat pejirandin. Li ser vê, di navbera kurdan de şer derdiket. Bi piştgiriya Şah jî Xosroxan cihê xwe qayîm kir. Demek şûnde bi hinek bihaneyan malbata xalê xwe EbûlHesen beg xiste zindanê û dûre azad kir. Ji vê jî besnekir, Mah ŞerefXatun ku hezkiriya birayê wî Husên Qolîxan bû ji xwe re xwest. Mah ŞerefXatun ne bi dilê wê be jî, bi Xosroxan re zewicî û ket herema wî. Lê vê wiha berdewam nekir. Hewldanên Xosroxan ji bo yekîtiya Kurdan, têkiliyên wî yên dorfereh bi serekên Kurdan re germahiyek bi Mah Şerefxatûnê re çêkiribû. Ji xwe mamostayê hemû meram û daxwazên Mah Şeref Xatûnê Xosro bi xwe bû. Dema Xosro li ser navê Şahê îran diçû şer hestyariya Mah ŞerefXatunê bilind dibû û helbestên xwe dihûnandin. Mah ŞerefXatunê ji Xosro hez kir. Lê stêrka Xosroxan hêdî hêdî vedimirî. Xosroxan bi nexweşiya kezebê ketibû. Di 30 saliya xwe de Xosroxan mir. Derdê Mestûre hê zêdetir bû. Xwe bi tenê û bêhêz didît. Gelekî xema keçên temen biçûk û dayîna wan bi mêrên temen mezin dikir. Vê jî fikarên wê zêdetir dikir. Tiştê ku wê ji êş û kederên jiyanê diparast, nivîsîn bû. Li ser dîroka Erdelanê gelek agahî berhev dike û dinivîse. Digel vê ew qas jî ristên Kurdî bi pênûsa xwe li gorî hişê xwe yê pêşketî dinivîse. Ji ber sedema şer û pevçûnan, Mah ŞerefXatûn û malbata Emanullah koçî Silêmaniyê dikin. Husên Qolîxan ji mêj ve çûbû Silêmaniyê. Her wiha zavayê begê Cafan bû. Dema Mah ŞerefXatûn tê Siilêmaniyê, yekser diçe cem Husên Qolîxan û dibe endameke ji malê. Li Silêmaniyê jî salên tijî derd û keder derbas dike. Piştî mirina Husên Qolîxan Mah ŞerefXatun dîsa bi xemgîniyên xwe ve tenê dimîne. Mestûre Xatûn di mijdara sala 1847'an de li Silêmaniyê diçe ber dilovaniyê. Mah ŞerefXatûnê gelek nivîs li pey xwe hiştin. Seyran xanimê piştî mirina Mah ŞerefXatûn nivîsên wê parastin û dan Mîrze Ebdullah. Mîrze Ebdullah hemû nivîsên Mestûre şandin pirtûkxaneya Erdelanê.
Kîjan jina ku wê hêzê di xwe de bibîne û dîroknasiyê bike û xwe di nava dewr û dewranan de bigire; ew bi xwe bibe dîrok… Kîjan jina ku wê hêzê di xwe de bibîne li ser olê kûr bibe û di ola îslamê de şerhê bike, ji ber vê cihê xwe di nava alim û rêzanên îslamê de bi jinanî bigire... Kîjan jina ku dilê xwe bi gelê xwe ve girê bide û bistrîne û bi zarê xwe yê şirîn helbestan rêz bike û di nava helbestên Kurd de bi jinanî cihê xwe bigire û xwe her bi gihîne nava dilê hemû jinên Kurd ên ku evîndarên azadiyê ne. Ew jin Mestûre Erdelanî ye.
Berhemên ku Mestûre Kurdistanî li pey xwe hiştine ev in,
1) Dîwana Mestûre ji piraniya wan bi zaravayê goranî ye ji 20 hezar helbestan pêk tê.
2) Dîroka Erdelan bi zimanê farisî hatiye nivîsandin.
3) Namîlkey (Eqayîd û Şerîet) li ser rêz û rêçikên îslamê hatiye nivîsandin.
Yorumlar
Yorum Gönder